Σμύρνη 1821
Του Χρήστου Εμμανουηλίδη
Η ελευθερία
είναι βαμμένη με αίμα.
Η είδηση της
εισόδου του επαναστατικού στρατού υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στην Μολδοβαλχία,
έφτασε μια εβδομάδα αργότερα, την 1 Μαρτίου 1821 στον Σουλτάνο Μαχμούτ Β, ο
οποίος εξοργισμένος, αφού εξασφάλισε ότι η Ρωσία θα παρέμενε ουδέτερη, εκδήλωσε
την οργή του καλώντας τους πιστούς μουσουλμάνους σε συναγερμό ιερού πολέμου που
θα αποσκοπούσε σε γενική σφαγή των Ελλήνων. Απεύθυνε διαγγέλματα καλώντας τους
να οπλιστούν, να αφήσουν τον τρυφηλό βίο, να ζουν σύμφωνα με το Κοράνι, σε
επιστρέψουν στον παλιό στρατιωτικό τρόπο ζωής του ιερού πολέμου. Φανατικοί
διαδήλωναν στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες πόλεις, διψασμένοι για αίμα,
σφάζοντας, όποιον χριστιανό τύχαινε να
βρεθεί στον δρόμο τους. Όμως ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης, ο Σεϊχουλισλάμης,
ο Χατζή Χαλήλ εφέντης, ένας ακέραιος άνθρωπος, αφού μίλησε με τον Πατριάρχη που
τον διαβεβαίωσε ότι θα καθησυχάσει όσο μπορούσε τους Ρωμιούς, αρνήθηκε να
εκδώσει τον απαραίτητο «φεφτά» ιερού πολέμου της γενικής σφαγής που ζητούσαν οι
φανατικοί και ο Σουλτάνος. Αντίστοιχα, ο Πατριάρχης μετά από σύσκεψη με τους
λοιπούς ιεράρχες αναγκάστηκε να αφορίσει τους επαναστατημένους. Προφανώς ο Πατριάρχης έπραξε έτσι ώστε να
προστατεύσει τον πληθυσμό από μια γενική εθνοκάθαρση, πράγμα που εν μέρει μόνο
έγινε κατορθωτό. Ο Χατζή Χαλήλ πλήρωσε βαρύ τίμημα για την προστασία των αθώων
που θεώρησε καθήκον του. Καθαιρέθηκε, εξορίστηκε και δολοφονήθηκε στον δρόμο
προς τον τόπο εξορίας, την Λήμνο. Ο αναπληρωτής του εξέδωσε «φεφτά» που
προέβλεπε την τιμωρία των ενόχων και των υπόπτων συνενοχής στην επανάσταση.
Αυτή η διαταγή έδωσε το πρόσχημα σε οποιονδήποτε φανατικό να σκοτώνει όποιον
νομίζει. Ο Σουλτάνος θανάτωσε αυθαίρετα
πολλούς Φαναριώτες και επισκόπους, ενώ και επιμέρους διοικητές μαζί με τον όχλο ξεκίνησαν διωγμούς. Πολλοί
χριστιανοί που ονομάζονταν Απόστολος ή Ελευθέριος, σφαγιάστηκαν γιατί οι
αγράμματοι Οθωμανοί νόμιζαν ότι ήταν «απόστολοι» της Φιλικής Εταιρείας που
καλούσαν σε «ελευθερία». Η τρομοκρατία εξαπλώθηκε γενικά και με την παραμικρή
πρόφαση εκτελούνταν άνθρωποι επειδή ήταν καλοντυμένοι, φαινόταν χαρούμενοι (δήθεν
λόγω της επανάστασης) ή λυπημένοι (δήθεν λόγω της αποτυχίας του Υψηλάντη). Με την άφιξη των ειδήσεων για την επανάσταση
στην Πελοπόννησο, την 31/3/1821, ξεκίνησε νέο και ευρύτερο κύμα διωγμών. Ο
Πατριάρχης αρνήθηκε να φύγει για να σωθεί και απαγχονίστηκε ανήμερα το Πάσχα,
στις 10/4/1821. Μαζί του εκτελέστηκαν και αρκετοί άλλοι ιεράρχες.
Το
ανθελληνικό μίσος και οι σφαγές απλώθηκαν στις περισσότερες περιοχές που είχαν σημαντικό
ελληνικό πληθυσμό, όπως στην Θεσσαλονίκη, στην Κύπρο, στη Ρόδο, στην Κω, στην
Κρήτηκαι αλλού. Η «άπιστη» Σμύρνη δεν μπορούσε να μην πληρώσει και αυτή τον
φόρο του αίματος. Το 1821 η Σμύρνη αριθμούσε εκατό τριάντα χιλιάδες ψυχές, εκ
των οποίων οι μισοί περίπου ήταν Έλληνες. Ήταν μια πλούσια και προοδευμένη
πόλη, εμπορικό κέντρο της περιοχής στην οποία υπήρχαν προξενεία και πολλοί κάτοικοι
σχεδόν όλων των ευρωπαϊκών κρατών. Στο λιμάνι ναυλοχούσαν δυο γαλλικά μικρά
πολεμικά πλοία, για να προστατεύουν τα συμφέροντά των συμπατριωτών τους. Οι
σημαντικοί Έλληνες της πόλης είχαν μυηθεί στην Φιλική Εταιρεία και μάλιστα
είχαν αποσταλεί στις αρχές του έτους πλοία με πολεμοφόδια αγορασμένα με έρανο
των κατοίκων στην Πελοπόννησο. Η Σμύρνη είχε ήδη πληρώσει βαρύ φόρο αίματος:
μετά την τουρκική ήττα στην ναυμαχία του Τσεσμέ, στην διάρκεια των Ορλωφικών το
1770, οι Τούρκοι ξέσπασαν σφάζοντας 1000-1500 ανύποπτους και αθώους Σμυρνιούς.
Άλλοι τόσοι σφαγιάστηκαν το 1797 όταν σε μια λογομαχία ένας Επτανήσιος σκότωσε
έναν γενίτσαρο.
Ύστερα από
το διάταγμα τους σουλτάνου τον Μάρτιο του 1821, ο λιγοστός μουσουλμανικός
πληθυσμός της Σμύρνης οπλίστηκε και άρχισε πάλι τις βιαιοπραγίες και τους
φόνους. Όταν μαθεύτηκε και η έκρηξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο, τα
πράγματα αγρίεψαν περισσότερο. Ανήμερα της άφιξης της είδησης, ο όχλος ξεχύθηκε
στην αγορά σκοτώνοντας δεκάδες Έλληνες. Εν τω μεταξύ είχαν συρρεύσει στην
Σμύρνη άτακτοι φανατικοί που επιβιβάστηκαν στα πλοία με σκοπό να μεταφερθούν
στην κυρίως Ελλάδα για να καταπνίξουν την επανάσταση. Μόλις όμως φάνηκαν λίγα
ελληνικά πλοία έξω από το λιμάνι της Σμύρνης, φοβήθηκαν και απαίτησαν να
αποβιβαστούν και πάλι στην ξηρά. Οι
αρχηγοί τους δεν μπόρεσαν να τους συγκρατήσουν. Έτσι ξεχύθηκαν και αυτοί κατά
του του χριστιανικού πληθυσμού. Από την μανία των Τούρκων δεν γλύτωναν ούτε οι
Ευρωπαίοι υπήκοοι που προσπαθούσαν με διαβήματα και προσφέροντας άσυλο σε
κατατρεγμένους να σώσουν τον πληθυσμό. Φανατικοί δερβίσηδες διέδιδαν φήμες κατά
των Ελλήνων με αποτέλεσμα να κρατούν τα πάθη αναμμένα. Στις 15 Απριλίου έφτασε
ένας αγγελιοφόρος από την Κωνσταντινούπολη, με άγνωστο μήνυμα. Ακούστηκαν
πυροβολισμοί και οι Έλληνες πίστεψαν ότι είχε έρθει η διαταγή για τον αφανισμό
τους. Πανικοβλημένοι έτρεχαν στην παραλία και επιβιβάζονταν σε όποιο πλεούμενο
έβρισκαν ενώ οι Τούρκοι οπλισμένοι έσπαζαν πόρτες, έμπαιναν σε σπίτια,
μαχαίρωναν. Ακολούθησαν σκηνές
αλλοφροσύνης. Άντρες γυναίκες και παιδιά
έπεφταν στην θάλασσα για να φτάσουν στα αγκυροβολημένα ευρωπαϊκά πλοία και να
σωθούν. (Δυστυχώς τέτοιες σκηνές επαναλήφθηκαν μετά από περίπου έναν αιώνα). Όσοι
Δυτικοί δεν είχαν προλάβει να επιβιβαστούν σε πλοία, κλείστηκαν στα υπόγεια των σπιτιών τους για να
σωθούν από το μένος του αφηνιασμένου πλήθους.
Την ίδια
ημέρα, σε σύσκεψη μεταξύ του Οθωμανού διοικητή και των προξένων αποφασίστηκε η
αποβίβαση των Ελλήνων στην ξηρά, γιατί οι μεγάλες δυνάμεις είχαν δεσμευτεί να
μην φυγαδεύουν Οθωμανούς υπηκόους. Οι δυστυχείς Σμυρνιοί αναγκάστηκαν να αποβιβαστούν. Άλλοι κατέφυγαν σε εμπορικές αποθήκες
δυτικών, άλλοι σε προξενεία, και άλλοι στους περιβόλους των δύο εκκλησιών. Κανείς
δεν τολμούσε να επιστρέψει στο σπίτι του. Η τρομοκρατία των ληστών και των
άτακτων συνεχιζόταν για πολλές ημέρες, παρά τις διαβεβαιώσεις των αρχών.
Συμμορίες τριγυρνούσαν την ελληνική και την φραγκική συνοικία και σκότωναν
όποιον έβρισκαν στον δρόμο. Η κατάσταση ήταν εκτός ελέγχου. Τα βάρβαρα αιμοδιψή
ένστικτα του τουρκικού υποκόσμου ήταν ανεξέλεγκτα.
Εν τω μεταξύ
στην πεδιάδα της Σμύρνης άρχισε να μαζεύεται τακτικός τουρκικός στρατός υπό την
διοίκηση του Χασάν πασά, ενός φιλόδοξου και δυναμικού ηγεμόνα με έδρα την
Καισάρεια. Ο σκοπός και αυτού στου στρατού ήταν να διεκπεραιωθεί στην
Πελοπόννησο, (πράγμα που ουδέποτε συνέβη). Οι πρόξενοι των δυτικών κρατών
έστειλαν πρεσβεία ζητώντας του να αναλάβει την τήρηση της τάξης στην Σμύρνη,
φιλοδωρώντας τον με ακριβά δώρα, ελπίζοντας ότι έτσι θα αποκατασταθεί η ειρήνη
στην πόλη. Πράγματι, με μεγάλη ευχαρίστηση και με παχιές υποσχέσεις περί
ειρήνευσης ανέλαβε την διοίκηση της πόλης. Για λίγες ημέρες επικράτησε μια επισφαλής
ησυχία, αλλά σύντομα οι στρατιώτες του που αντί να πάνε στον πόλεμο έμεναν στην
Σμύρνη, άρχισαν να λεηλατούν τα ελληνικά εμπορικά καταστήματα και να
τρομοκρατούν τον πληθυσμό. Η ζωή ενός ραγιά ήταν πολύ φτηνή.
Τα πράγματα
χειροτέρεψαν όταν ένα πλοίο με ρωσική σημαία προσπάθησε να αποπλεύσει από το
λιμάνι. Διαδόθηκε η φήμη ότι μεταφέρει 150 ραγιάδες που πάνε να πολεμήσουν για
την επανάσταση. Χωρίς διαταγή, το φρούριο που έλεγχε την είσοδο στο λιμάνι της
Σμύρνης άρχισε να κανονιοβολεί το πλοίο, ενώ οι γενίτσαροι ξεσηκώθηκαν,
κατηγόρησαν τον Τούρκο δήμαρχο και τον Τούρκο τελωνειακό ότι δήθεν
δωροδοκήθηκαν για να αφήσουν το πλοίο να φύγει και τους λύντσαραν μέχρι
θανάτου. Στη συνέχεια, μεθυσμένοι από το αίμα όρμησαν προς το Γαλλικό προξενείο
όπου είχαν καταφύγει περί τις 2000 Σμυρνιοί και προσπάθησαν να εισβάλουν. Είχαν αρχίσει να πέφτουν οι πρώτοι
πυροβολισμοί όταν ένα γαλλικό αποβατικό άγημα από το γαλλικό πλοίο που ναυλοχούσε
ανάγκασε τους αφηνιασμένους Τούρκους να λύσουν την πολιορκία και να δεχθούν την
ασφαλή επιβίβαση των ιερέων και των γυναικόπαιδων στο γαλλικό πλοίο. Ο πολλά
υποσχεθείς αλλά μηδέν πράξας Χασάν ήταν κλεισμένος στο δωμάτιο του και
παρακολουθούσε απαθής τα τεκταινόμενα. Δεν ήθελε ή δεν μπορούσε να κάνει
τίποτα; Μάλλον δεν τον ένοιαζε γιατί είχε βρει έναν τρόπο να έχει
ευχαριστημένους τους στρατιώτες του. Τελικά,
την 1 Ιουνίου, όλοι οι πρόξενοι μαζί με τους υπηκόους τους επιβιβάστηκαν στα
πλοία που ναυλοχούσαν για να είναι ασφαλείς. Οι Έλληνες, αφημένοι στο έλεος των
Τούρκων, φυτοζωούσαν κρυμμένοι στα σπίτια τους και στις κρυψώνες τους.
Οι πρόξενοι
ήταν αναγκασμένοι να διαπραγματευτούν με τους νέους αρχηγούς των Τούρκων που
εξέλεξαν οι γενίτσαροι. Αυτοί δέχτηκαν και πάλι να ειρηνεύσουν αρκεί να έκαναν
επιθεώρηση στο πλοίο με την Ρωσική σημαία. Διαπίστωσαν την παρουσία εκατό
Ελλήνων ανδρών και πενήντα γυναικών που θέλησαν να τους συλλάβουν και να τους
εκτελέσουν αλλά ο Βρετανός πρόξενος μεσολάβησε υπέρ αυτών πείθοντας τους
Τούρκους,χρησιμοποιώντας όλη την διπλωματία και τις κολακείες που διέθετε, ότι
είναι επτανήσιοι Έλληνες και συνεπώς Βρετανοί υπήκοοι. Λίγο αργότερα, στις 8
Ιουλίου, οι Τούρκοι αντιλήφθηκαν την δράση ενός εμπορικούπλοίου από την
Σαρδηνία που επιβίβαζε φυγάδες Έλληνες, έναντι αμοιβής (περίπου όπως κάνουν
σήμερα οι διακινητές προσφύγων). Το πλοίο τέθηκε υπό γαλλική προστασία αλλά
υπήρχε η προαναφερθείσα συμφωνία περί απαγορεύσεως της διευκόλυνσης αναχώρησης
ραγιάδων από τις δυτικές δυνάμεις. Μετά από διαβεβαιώσεις για την ασφάλεια των
ναυτικών, οι Γάλλοι, υπακούοντας στην συνθήκη, παρέδωσαν το πλήρωμα και τους
επιβάτες στους Τούρκους. Κατά παράβαση των υποσχέσεων, όλο το πλήρωμα και οι περίπου
200 δυστυχείς φυγάδες αποκεφαλίστηκαν δημόσια στην κεντρική πλατεία με
συνοπτικές διαδικασίες. Οι Δυτικοί κατάλαβαν ότι δεν μπορούσαν να εμπιστευθούν
τους Τούρκους και τελικά στις 2 Αυγούστου επτά γαλλικά πλοία εισέρχονται στο
λιμάνι της Σμύρνης αψηφώντας τα παράκτια πυροβόλα αναγκάζοντας έτσι τους Τούρκους
να σταματήσουν τον διωγμό.
Είναι
αδύνατον να φανταστούμε τις ταλαιπωρίες που βασάνιζαν για τέσσερεις μήνες τους
κατοίκους της Σμύρνης. Πόσες ζωές, πόσα όνειρα, πόσες οικογένειες καταστράφηκαν
από την βαρβαρότητα των άνανδρων Τούρκων που αντί να διακινδυνεύουν σε μάχες,
ρίχνονταν στον άμαχο πληθυσμό. Κανείς δεν ξέρει τον ακριβή αριθμό των θυμάτων
που πρέπει να μετρούσαν αρκετές χιλιάδες. Πολλοί κατάφεραν να περάσουν στην
κυρίως Ελλάδα και να συμμετάσχουν στην επανάσταση, σχηματίζοντας ένα πολεμικό
σώμα που ονομάστηκε Ιωνική Φάλαγγα. Όμως
η θυσία των κατοίκων της Σμύρνης και άλλων πόλεων της Ιωνίας και ο φόβος των
Τούρκων μην τυχόν επαναστατήσουν, μαζί με τις επιτυχίες του ναυτικού των
Ελλήνων που εμπόδιζε τον ελεύθερο πλου του τουρκικού στόλου, δέσμευσε τουρκικές
δυνάμεις στην Μικρά Ασία που θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιηθεί στα πεδία των
μαχών, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στην επανάσταση να επιτύχει.
Η ιστορία της
φυλής μας είναι ποτισμένη με αίμα. Η ελευθερία
μας είναι κερδισμένη με εκατόμβες θυσιών αθώων. Την ελευθερία μας λοιπόν
οφείλουμε να την σεβόμαστε, να την πονάμε, να την προστατεύουμε. Το απαιτούν οι μυριάδες φωνές των
αδικοχαμένων συμπατριωτών μας.
Χ.Ε. 6/4/2021
