Επίκτητος και μοντέρνα Ψυχολογία

Άρθρο από έναν Έλληνα επιστήμονα που ζει στη Σουδία

Γράφει ο Νικόλαος Αρχοντούλης*

Στο Λύκειο, εν έτει 1963-64 στο μάθημα της Φιλοσοφίας είχα κακό βαθμο. Δυστυχώς, το μάθημα περιοριζόταν σε ένα βιβλιαράκι με τίτλο “Λογικη”. Βαρετό και τραγικό, με απώθησε, και εξ ού και ο χαμηλός βαθμός. Θλιβερό για μια χώρα με τέτοιο φιλοσοφικό πλούτο να μην διδάσκει στους νέους έστω και τα βασικά της Φιλοσοφίας. Όταν μετά απο ναυτικές και άλλου είδους περιπέτειες κατέληξα στην Σουηδία, σπούδασα Ψυχολογία αλλά όποτε μού έμενε χρόνος άνοιγα και κανένα βιβλίο Φιλοσοφίας, Ιστορίας και άλλα διάφορα. Κάποτε έπεσε στα χέρια μου μέσω της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Γκέτεμποργκ ένα βιβλιαράκι, το “Εγχειρίδιο” του Επίκτητου. Τότε είχα πλέον τελειώσει τις σπουδές μου και εργαζόμουν ήδη σαν ψυχολόγος. Είχα όμως αρχίσει άλλες σπουδές, ήτοι στην Ψυχοθεραπευτική. Στην Σουηδία, η Ψυχολογία και η Ψυχοθεραπευτική, είναι ξεχωριστές σπουδές και καρριέρες και καταλήγουν σε διαφορετικές άδειες εξασκήσεως επαγγέλματος.

Διάβαζα και ξαναδιάβαζα λοιπόν το “Εγχειρίδιο” χωρίς όμως να εμβαθύνω. Αισθανόμουν εν τούτοις μια γαλήνη και ηρεμία, χωρίς καλά καλά να ξέρω το γιατί. Αποφάσισα λοιπόν να το πάρω λέξη προς λέξη γιά να καταλάβω αυτό το “γιατί”. Εκτός από την καλή αισθητική τού κειμένου, στάθηκα σε ωρισμένες φράσεις που πραγματικά με ενέπνευσαν και με βοήθησαν σε όλη μου την καρριέρα αλλά και στην ιδιωτική μου ζωή.

Ο Επίκτητος λοιπόν λέει στην αρχή ότι ο άνθρωπος έχει εξουσία μόνο σε ότι είναι δικό του έργο. Εν πρώτοις, αυτό δεν είναι και τόσο περίπλοκο. Απλό και κατανοητό για οποιονδήποτε. Η ουσία όμως δεν βρίσκεται στην κατανόηση αυτής της φράσης, αλλά στην εφαρμογή της.  Πριν προχωρήσω όμως, θέλω να κάνω μια αναφορά στο τι είναι “Προβολή” στην Ψυχολογία. Υπάρχει πολλή φιλολογία πάνω στο θέμα, αν ψάξει κανείς στο διαδίκτυο. Οι περισσότερες περιγραφές της “Προβολής” βασίζονται στην Φροϋδική παράδοση ότι αυτή είναι ένας αμυντικός μηχανισμός. Εκτός αυτού όμως, προσωπικά την βλέπω σαν κάτι βασικό στην ανθρώπινη επικοινωνία και, φυσικά, όχι μόνο σαν αμυντικό μηχανισμό.

Τι είναι λοιπόν “προβολή”: Η διαδικασία κατά την οποία ένα άτομο αποδίδει (προβάλλει) σε άλλο άτομο, άτομα, ομάδες, δικά του συναισθήματα, χαρακτηρισμούς, ανάγκες κ.α.

Πιστεύω ότι είναι κάτι έμφυτο, αφού μπορει να το παρατηρήσει κανείς ήδη στα βρέφη 4-6 μηνών. Πχ. όταν βλέπουν πρόσωπα τα οποία, ανεξαρτήτως του αν είναι γνωστά ή άγνωστα, γελαστά ή όχι, τα βρέφη μετά απο αυτή την ηλικία κοιτάνε με περιέργεια και πολλές φορές αρχίζουν να ανταποδίδουν χαμόγελα ή να κλαίνε απο φόβο και τρόμο. Ο εσωτερικός κόσμος του βρέφους, μέχρι να ξεκαθαρίσει, περιέχει σκηνές απόλυτης ικανοποίησης (θηλασμός, φυσική επαφή κλπ.) αλλά και πόνου και απελπισίας, όταν αυτό πεινάει, διψάει ή έχει κάποιους πόνους, ενοχλήσεις, είναι άρρωστο κλπ.

Γενικά, κάθε “Προβολή” περιέχει μια ελπίδα ή προσδοκία κάποιας αναμενόμενης ανταπόκρισης ή ανταπόδωσης από το απέναντι μέρος. Ετσι καθίσταται δυνατόν να πραγματοποιηθεί μια επικοινωνία και κάποιος διάλογος. Ειδάλλως η επικοινωνία εξελίσσεται σε κάτι που θυμίζει εκατέρωθεν μονόλογο.

Τα προβλήματα αρχίζουν, οταν γεννιώνται αντιθέσεις μέσα από επιχειρηματολογίες  και ακόμη περισσότερο όταν αυτές εξελίσσονται σε συγκρούσεις. Οι αρνητικές προβολές τότε, αυξάνονται.

Ο Επίκτητος όμως βοηθάει στο να αναλάβουμε ευθύνη γιά το “δικό μας έργο”. Αυτή η συνειδητοποίηση στο “εδώ και τώρα” (προτιμώ το αγγλικό awareness) μάς δίνει την ευκαιρία να αναλάβουμε λοιπόν την ευθύνη για τις πράξεις μας, χωρίς να προσπαθούμε να την ρίξουμε στον “άλλο”. Το Βιβλικό “ο Όφις μ’ εξηπάτησε” ειναι κλασσική περίπτωση αποποίησης ευθύνης, η οποία με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται (χρεώνεται) σε τρίτο.

“Προβάλλοντας” όμως το πρόβλημα στο απέναντι μέρος, χάνουμε και τις προϋποθέσεις και συνεπώς κάθε ελπίδα να το λύσουμε, Το αντίθετο τώρα, αναλαμβάνοντας την ευθύνη γιά το δικό μας μέρος (“δικό μας έργο”) του προβλήματος, το τοποθετούμε στην σφαίρα τής εξουσίας μας, οπότε γίνεται πλέον δική μας υπόθεση. Το ιδανικό φυσικά θα ήταν να λυθεί από κοινού με το απέναντι μέρος, μέσω διαλόγου.

Συνεχίζω εδώ και με μια άλλη εφαρμογή της θέσης αυτής του Επίκτητου. Όταν εργαζόμουν σαν σύμβουλος σε ψυχοθεραπευτές, κοινωνικούς λειτουργούς, νοσοκόμες, νοσηλευτές κ.α., οι επαγγελματίες αυτοί αντιμετώπιζαν (μεταξύ των άλλων) το εξής μεγάλο πρόβλημα: Έδιναν το δικό τους input στις θεραπείες και άλλες επεμβατικές ενέργειες όπου επενέδυαν και τις προσδοκίες τους για επιτυχία στο αποτέλεσμα. Ξεχνούσαν όμως ότι εδώ επρόκειτο για ζωντανούς πολύπλοκους οργανισμούς και πολλες φορές τα πλαίσια έκαναν τις επεμβάσεις πιό δύσκολες και περίπλοκες. Π.χ. δυσλειτουργικές οικογένειες και κοινωνικά δίκτυα κ.α. Στις σχέσεις αυτές, τούς διέφευγε το γεγονός, ότι το αποτέλεσμα δεν ήταν στα “χέρια” τους. Αυτό που πράγματι ήταν στα χέρια τους και στην εξουσία τους, ήταν αποκλειστικά το δικό τους input. Τα υπόλοιπα ανήκαν σε μια σφαίρα επιρροής μεν, αλλά όχι εξουσίας. Το δικό τους input, επηρέαζε βέβαια σε μικρό ή μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα, ανάλογα με την περίπτωση, πλην όμως δεν το προσδιόριζε. Στο θεμα αυτό ο Επίκτητος εξηγεί περαιτέρω: “Δύνασαι να είσαι ανίκητος αν δεν κατεβαίνεις σε κανέναν αγώνα, στον οποίον η νίκη δεν εξαρτάται από εσένα…”. Οι επαγγελματίες αυτοί, ήταν εξαιρετικά εκπαιδευμένοι και ικανότατοι δεν είχαν όμως την συνείδηση (awareness) ότι, ναι, όντως έμπαιναν σε έναν αγώνα του οποίου η έκβαση δεν εξηρτάτο μόνο απ’αυτούς. Η άγνοια ή παράβλεψη αυτής της πραγματικότητας, υπερτιμούσε τον δικό τους ρολο και έδινε σ’αυτούς την ψευδαίσθηση τής παντοδυναμίας (omnipotence). Ότι δηλαδή ή έκβαση του αγώνα εξηρτάτο από αυτούς. Ήταν δύσκολο για αυτούς να διαβλέψουν την ροή αυτής της διαδικασίας, εφ’όσον αυτή εξελίσσοταν υποσυνείδητα.  Όταν, πολλές φορές, παρ’όλες τις προσπάθειές τους, δεν πετύχαιναν τα αναμενόμενα αποτελέσματα, η “παντοδυναμία” και αισοδοξία τους, μετατρέποταν σε ανημποριά και απογοητευση. Είχαν υπερτιμήσει τον δικό τους ρόλο έχοντας παράλληλα υποτιμήσει μεχρι και αγνοήσει πολλούς  παράγοντες επιρροής σε αυτόν τον “αγώνα”. Μια από τις συνέπειες αυτής της άγνοιας, ήταν να χρεώνουν στον εαυτό τους την μή επίτευξη καλών αποτελεσμάτων. Ακολουθούσε η απογοήτευση και πολλές φορές η εσωστρέφεια και η μειωμένη αυτοπεποίθηση.  Αρκετοί από τους συναδέλφους παρουσίαζαν έως και σημάδια εξαντλητικής κατάπτωσης, ένα είδος κατάθλιψης (burned out).

Όταν όμως στις συμβουλευτικές συνεδρείες, συνειδητοποιούσαν την ροή των πραγμάτων, τον δικό τους ρόλο και τα δικά τους όρια, αισθάνονταν ανακούφιση, εφ’όσον γνώριζαν ότι είχαν δώσει τα πάντα στον αγώνα τους γιά να βοηθήσουν τον ασθενή, ακριβώς όπως ενας αθλητής σε έναν αγώνα. Αυτό τους έκανε να μην αισθάνονται χαμένοι, παρότι το αποτέλεσμα δεν ήταν το επιθυμητό. Ήταν ήσυχοι και ήρεμοι αφού είχαν δώσει αυτό που μπορούσαν, αυτό που ήταν στα χέρια τους, το “δικό τους”.

Παραδόξως, αυτό είχε πολύ θετική επίδραση και στο αποτέλεσμα.

“Ο μεγάλος μας ποιητής Κ. Καβάφης, πραγματεύεται με έξοχα αισθητικό τρόπο τη σχέση μεταξύ σκοπού και μέσων στα ποιήματά του, “Ιθάκη” και “Θερμοπύλες”.

Ένα άλλο σημείο που θα ήθελα να αναφέρω είναι η σχέση μεταξύ πραγματικότητας και αντίληψης της πραγματικότητας. Έχουν γραφτεί αμέτρητα στην ψυχολογία (και όχι μόνο) πάνω στο εν λόγω θέμα, κατά καιρούς. Διάφορες σχολές και ρεύματα μέσα στην Ψυχολογία και την Ψυχοθεραπευτική βασίζονται στο αξίωμα ότι: δεν είναι η πραγματικότητα αυτή καθ’ αυτή το σημαντικό αλλά η αντίληψη αυτής από τους ανθρώπους, εφ όσον δρούμε και πορεύμαστε ανάλογα με αυτήν την αντίληψη. Ο Επίκτητος όμως, είχε ήδη διατυπώσει αυτόν τον φιλοσοφικό συλλογισμό, εδώ και σχεδόν δύο χιλιετηρίδες:

“Δεν είναι τα πράγματα που ταράσσουν τους ανθρώπους αλλά οι γνώμες περί των πραγμάτων.

Λόγου χάριν ο θάνατος δεν είναι κακόν (ειδάλλως, θα εφαίνετο έτσι και στον Σωκράτη), αλλά η γνώμη ότι ο θάνατος είναι κακόν, εκείνο είναι το κακόν.”

Φυσικά υπάρχουν γνώμες αντίθετες πάνω σ’αυτό το αξίωμα. Η δική μου γνώμη είναι ότι, μπορεί μεν να βοηθάει στο να εξηγεί τις συμπεριφορές και αντιδράσεις των ανθρώπων και ως εκ τούτου μας καθιστά ικανούς να εντοπίσουμε το πρόβλημα και να παρέμβουμε βοηθώντας όπου δεί. Πολλές φορές όμως τέτοια αξιώματα και μεθοδολογίες γενικεύονται και γίνονται “κλίνη Προκρούστη”.

Στην Ψυχοθεραπευτική πρέπει να έχεις υπ’όψιν σου τα πάντα και να επιλέγεις και να χρησιμοποιείς τις εκάστοτε μεθόδους με σύνεση.

Επιστρέφοντας στον Επίκτητο, είναι λυπηρό το γεγονός ότι ενώ αυτός έχει συμβάλλει τόσο πολύ και τόσο νωρίτερα από τους μοντέρνους (αρκετοί τον αντέγραψαν) μέσα στην Ψυχολογία και άλλες Επιστήμες, σπανίως τού γίνεται η τιμή να αναφερθεί το όνομά του. Δυστυχώς αυτό συμβαίνει και με άλλους Κλασσικούς.

Αυτά ήταν μερικά από τα αρκετά παραδείγματα για τις εφαρμογές τής Φιλοσοφίας του Επίκτητου στην Ψυχολογία όσο και στην καθημερινή ζωή.  Ίσως σε άλλο άρθρο να περιγράψουμε και εφαρμογές της Φιλοσοφίας τού Αριστοτέλη αλλά και άλλων.

ΥΓ. Το άρθρο αυτό βασίζεται σε σειρές διαλέξεων και “workshops” που έδινα στο Μεξικό (στα ισπανικά) για πολλά χρόνια.

*Άδεια εξασκ. επαγγγέλματος Ψυχολόγου

Άδεια εξασκ. επαγγγέλματος Ψυχοθεραπευτή

Social Styrelsen Sverige

Ακολουθείστε μας στο facebook